Wat is schoonheid? Een stevige aanzet om daarover na te denken, geeft het recent hertaalde manifest uit 1911 Het geestelijke in de kunst, van beeldend kunstenaar en schrijver Wassily Kandinsky (1866-1944). In dit referentiewerk voor het ontluiken van de abstracte kunst begin twintigste eeuw stelt hij: ‘De schoonheid van kleur en vorm is geen toereikend doel in de kunst, de bewering van zuivere estheten of van naturalisten ten spijt.’ Neen, echte kunst heeft ‘een opwekkende, profetische kracht.’

De ware norm voor schoonheid is innerlijk. De vraag is wat er in het kunstwerk veruitwendigd wordt. ‘Mooi is wat voortkomt uit innerlijke zielkundige noodzakelijkheid. Mooi is wat innerlijk mooi is.’ De schilderkunst kan op dat vlak veel leren van de muziek. Die is er gewoonlijk niet op gericht ‘om de verschijnselen van de natuur uit te beelden, maar om het zielenleven van de kunstenaar uit te drukken en om een specifiek leven van de muzikale tonen te creëren.’

Welkome pauze in het bruisen van ons innerlijk

En dat kan nu eenmaal niet meer met de vormen van vroegere tijden. ‘Wellicht met afgunst, met droeve sympathie kunnen we de werken van Mozart tot ons nemen. Ze zijn voor ons een welkome pauze in het bruisen van ons innerlijk leven, een troostbeeld en een hoop, maar we horen ze niettemin als klanken uit een andere, vergane tijd, die ons in feite vreemd is. Het gevecht van de tinten, het verloren evenwicht, vallende “principes,” onverwachte slagen op de trom, grote vragen, schijnbaar doelloos streven, schijnbaar verscheurde drang en weemoed, verbroken kettingen en banden, die van verschillende componenten één geheel maken, tegenstellingen en contradicties – dat is onze harmonie.’

Die noden van de eigen tijd vergeten, en gemakkelijk te verteren werken maken is l’art pour l’art, kunst om de kunst. Zoiets is een ‘van zijn doel gespeende, materialistische kunst.’ Gemaakt omdat ze goed verkoopt. Het is volgens Kandinsky zielloze rommel die de essentie van de kunst verraadt door niet te erkennen dat ze deel uitmaakt en zelfs een belangrijke motor is van ‘het geestelijk leven.’

Schoonheid zegt: kom aan het licht

Het is immers de schoonheid zelf – ‘het zuiver en eeuwig kunstzinnige’ – die doorheen alle tijden, doorheen alle stijlen en evoluties, telkens weer als een innerlijke roep naar vormen vraagt om aan het licht te komen. Het is een soort ‘objectief element’ dat zich bedient van het ‘subjectieve element.’ Dat wil zeggen: de stijl van een persoon en de stijl van een tijd.

De kunstenaar is dus de ‘priester van het “mooie,”’ de profeet van de schoonheid, die ‘ziet en toont’, hoewel hij in zijn tijd nauwelijks begrepen wordt. Dat is ‘vaak een zwaar kruis voor hem’. Toch kan hij niet anders. Het is een ‘hogere taak’ die hij niet kan ontlopen.

Ga simpelweg tegenover een schilderij staan

De toeschouwer daarentegen ontloopt vaak heel lichtzinnig de geestelijke essentie van de schilderkunst door ‘niet simpelweg tegenover een schilderij te kunnen gaan staan’. Hij wil er met alle geweld dingen in zien. ‘Door de uiterlijke middelen verblind, kan hij met zijn geestelijk oog niet zien wat door deze middelen leeft.’ Deze misplaatste aandacht voor de middelen die gebruikt worden, zorgt ervoor dat we de inhoud van het kunstwerk uit het oog verliezen; het effect dat het kunstwerk teweeg wil brengen in de ziel.

Kandinsky vergelijkt het met de absurde situatie waarin je je bij een interessant gesprek met iemand meer zou gaan interesseren in de letters en woorden, en de manier waarop die geproduceerd worden door in en uit te ademen enzovoorts, dan in de inhoud van het gesprek.

Drie middelen om invloed op de ziel uit te oefenen

Alle uiterlijke schoonheid moet afgewogen worden aan die innerlijke norm van schoonheid die ‘zich onherroepelijk wil uitdrukken.’ Daarom zijn ‘alle middelen heilig,’ als ze maar ‘innerlijk noodzakelijk zijn.’ De schilder staan specifiek drie soorten middelen ter beschikking waarmee hij de gezochte ‘directe invloed kan uitoefenen op de ziel’: de kleur, de vorm en het object. Die middelen zijn de toetsen. ‘Het oog is de hamer. De ziel is de piano met zijn vele snaren. De kunstenaar is de hand die door beroering van deze of gene toets de menselijke ziel doelmatig laat vibreren.’

Kan je je er weinig bij voorstellen? Kandinsky doet een prikkelende poging om het onder woorden te brengen in zijn schets van een fascinerende kleurentheorie, gebaseerd op vier grote tegenstellingen. 1. Het warme geel tegenover het koude blauw. 2. Het lichte wit tegenover het donkere zwart. 3. Het gedoofde groen, waarin het actieve blauw en geel elkaar neutraliseren, tegenover het innerlijk levendige rood. 4. Dat op zijn beurt door geel tot oranje opgewarmd kan worden en door blauw tot violet kan worden afgekoeld.

Boek verdient een inleiding

Hij brengt uitvoerig onder woorden hoe kleuren klanken zijn, smaken die bij de minste inmenging van aard veranderen. Hoewel die woorden natuurlijk ‘alleen maar wenken blijven, tamelijk uiterlijke tekens van kleuren.’ Heel mooie wenken wel, als je weet dat oranje voor Kandinsky klinkt ‘als een middelgrote kerkklok die oproept voor het angelus of als een krachtige altstem, als een largo zingende altviool.’

Het werk is prachtig uitgegeven. Precies wat je zou verwachten voor de vertaling van een basiswerkje over kunst door Kandinsky, met eigen originele lithografieën verfraaid. De gezwollen taal van rond de eeuwwisseling en de spiritistische opvattingen moet je wel op de koop toe nemen. In dat opzicht was een behoorlijke inleiding geen overbodige luxe geweest. Of het nawoord had meer op de gewone lezer bedacht moeten zijn.

Wassily Kandinsky, Het geestelijke in de kunst, Vantilt, Nijmegen 2017, 152 blz, € 19,95.

Pieter Van Petegem

[Gepubliceerd in IgnisWebmagazine]

 

De laatste maanden luister ik geregeld naar een fascinerend werk van de Franse componist Olivier Messiaen (1908-1992), Trois petites liturgies de la Présence Divine (1944). In deze drie stukken voor vrouwenkoor, piano en ensemble op tekst van Messiaen zelf bezingt de componist Gods aanwezigheid, met tekst en muziek die doordrenkt zijn van de beeldtaal van het Bijbelse boek Hooglied. Het vrouwenkoor – de bruid uit het Hooglied – brengt in een warmhartige, mystieke klanktaal het verlangen naar vereniging met de Bruidegom tot uitdrukking.

In de christelijke traditie heeft het Hooglied verschillende interpretaties gekregen. Vele auteurs lezen het als het liefdesverhaal van Christus, de bruidegom, met zijn bruid, de Kerk. In Messiaens tekst gaat het om de vereniging van de menselijke ziel met Jezus. Het is alsof het de luisteraar van Trois petites liturgies gegund wordt aanwezig te zijn bij de intieme tweespraak van de bruid – de menselijke ziel – met die zoete innerlijke Gast van de ziel, zoals een oud Pinkstergezang Hem noemt (dulcis hospes animae).

In dat zoeken van de bruid naar haar geliefde speelt het gehoor een doorslaggevende rol. “Hoor, daar is mijn geliefde”, zo begint het tweede gedicht uit het Hooglied (Hl 2,8). Aan het woord is de bruid, die haar bruidegom in de verte hoort aankomen. In zijn commentaar op het Hooglied schrijft Benoît Standaert dat er letterlijk staat: “Een stem! Mijn geliefde!” (hebr: qol dodi). Aan zijn stem wordt de geliefde herkend, net zoals Maria Magdalena de Verrezene herkende op de paasmorgen. Het gehoor wordt hier een orgaan van de Godsontmoeting, vooral wanneer het een stem verneemt die van elders komt en die het hart opent en gevoelig maakt. Zo begint overigens ook de Regel voor monniken van Benedictus: Luister, mijn zoon. Ausculteer, staat er in het Latijn, zoals een dokter naar het hart van zijn patiënt luistert: aandachtig, met rustig gespannen aandacht, het hoofd lichtjes geneigd.

Ik vind het prikkelend en uitdagend om met het vers uit het Hooglied in het achterhoofd naar onze rijke traditie van religieuze muziek te kijken. Is Gods Geest daar ook niet aan het werk? Spreekt God niet onophoudelijk zijn eerste en laatste en enige Woord, Jezus Christus? En doet Hij dat niet ook via de muziek, op zoek als Hij is naar opmerkzame luisteraars, waakzaam genoeg om de stem van de Geliefde te vernemen en Zijn spoor te volgen? Ik geloof van wel. De Geliefde trekt een klankspoor in onze muziekgeschiedenis, al van de vroegste christelijke gezangen, over de meesterwerken van Bach tot bij moderne grootmeesters als Olivier Messiaen en Arvo Pärt. Luister maar naar Messiaens Trois petites liturgies, ga er enige tijd mee op weg, met een open oor en hart, en het zal misschien ook jouw ervaring worden: “Hoor, daar is mijn Geliefde!”

Jan Christiaens

[gepubliceerd in Tertio]